H “κοινωνική ληστεία” στο ελληνικό κράτος

[της Εύας Μπολιουδάκη, από Παράκοσμο]

• Πρόλογος
• 1. Η έννοια της «κοινωνικής ληστείας» κατά τον Hobsbawm.
• 1α. Η κριτική στον Hobsbawm και το Υστερόγραφο
• 2. Το φαινόμενο της «κοινωνικής ληστείας» στον ελλαδικό χώρο κατά τον 19ο αιώνα.
• 3. «Κοινωνική ληστεία» και Εξουσία στον Ελλαδικό χώρο.
• 4. «Κοινωνική Ληστεία» και Αντικομμουνισμός
• Επίλογος
• Βιβλιογραφία
• Σημειώσεις

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Σεμιναρίου «Εξουσία και Εξέγερση στο Ελληνικό Εθνικό Κράτος» και αφορά στην ύπαρξη της «κοινωνικής ληστείας» στον Ελλαδικό χώρο και την πορεία προς την εξάλειψή της. Στα πλαίσια αυτού του σεμιναρίου έγινε προσπάθεια προσέγγισης του περίπλοκου φαινομένου της «κοινωνικής ληστείας» σε δύο επίπεδα : 1) ερευνήθηκε το φαινόμενο της κοινωνικής ληστείας ως συνοδό της μακράς και ταραχώδους περιόδου μετάβασης των προκαπιταλιστικών κοινωνιών στις σύγχρονες καπιταλιστικές δομές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης, και 2) αναπτύχθηκε ο προβληματισμός για τις ενδεχόμενες σχέσεις της κοινωνικής ληστείας ως προγόνου των σύγχρονων νεωτερικών και μετανεωτερικών κοινωνικών κινημάτων.

Η δομή της εργασίας μου θα είναι η εξής:

1) Ιστορική αναφορά στην γένεση της έννοιας της κοινωνικής ληστείας που εισήγαγε ο Hobsbawm στα τέλη της δεκαετίας του 50’ με το έργο του «Primitive Rebels» καθώς και της κριτικής που δέχθηκε και της συζήτησης που αναπτύχθηκε σχετικά.

2) Στη συνέχεια θα αναφερθώ στην εμφάνιση του φαινομένου της κοινωνικής ληστείας στην επικράτεια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, την παράλληλη πορεία και τα σημεία τομής και σύγκρουσης, μέσα στις συνθήκες της ελληνικής ιδιαιτερότητας.

3) Θα παρουσιάσω την σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στην αστική ιδεολογία και τα κινήματα αμφισβήτησης της κυριαρχίας της, κυρίως μέσα από την εμφάνιση του φαινομένου του αντικομμουνισμού στην Ελλάδα.

4) Τέλος, θα επιχειρήσω μια σύνοψη και θα προσπαθήσω να θέσω κάποια ερωτήματα – προβληματισμό για τις δυνατότητες εμφάνισης παρόμοιων κινημάτων αντίστασης και ανυπακοής στις σύγχρονες συνθήκες.

---

1. Η έννοια της «κοινωνικής ληστείας» κατά τον Hobsbawm.

Ο Eric Hobsbawm (1917 – 2012), ήταν Βρετανός, μαρξιστής ιστορικός, διανοούμενος και συγγραφέας

Το φαινόμενο της κοινωνικής ληστείας θεματοποιείται για πρώτη φορά στο έργο Ρrimitive Rebels [1] του  Eric Hobsbawm, που δημοσιεύεται το 1959, στα πρόθυρα της «αναβράζουσας» δεκαετίας του ’60. Η ανάδειξη και η προσέγγιση του φαινομένου εντάσσεται στην προσπάθεια για κριτική κατανόηση των νέων κοινωνικών κινημάτων τα οποία κυοφορούνταν στις συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου και επρόκειτο να ξεσπάσουν τα αμέσως επόμενα χρόνια στις χώρες της Ευρωπαϊκής και Αμερικάνικης Δύσης. Πρόκειται για μια ουσιαστική μετατόπιση της κοινωνικής δράσης με την ανάδειξη νέων κοινωνικών στρωμάτων και αιτημάτων σύγκρουσης και αμφισβήτησης «που επικέντρωσαν κυρίως στο πρόβλημα της κυριαρχίας και της διαφοράς, εγκαταλείποντας ή βάζοντας βαθμηδόν σε δεύτερο πλάνο αυτό της εκμετάλλευσης και της ισότητας που ήταν συνυφασμένες στην κοινωνικο-οικονομική δόμηση της πολιτικής»[2].

Το κλέφτικο τραγούδι

[Στάθης Δαμιανάκος, «Ακαδημαϊκή λαογραφία και αγροτική κοινωνία», στο Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός, εκδ. Πλέθρον, 1987]

Τα τραγούδια αυτά της παρανομίας, φλογερά εγκώμια στην παλικαριά και την ατομική ευψυχία του ορεσίβιου αγρότη, που δεν υποτάσσεται στην εγκαθιδρυμένη τάξη πραγμάτων και ορθώνεται ενάντια στην καταπίεση του ισχυρού τοπάρχη, αδιάφορο αν ο τελευταίος αυτός είναι Τούρκος, Έλληνας, ή Αλβανός, δεν αντικατοπτρίζουν, σύμφωνα με την κρατούσα λαογραφική άποψη, παρά «την πάλη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων» που αναπτύσσεται «μετά την πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως». (Κυριακίδης 1965:93)

Η ανιστορική λαογραφική αντίληψη γίνεται εδώ καθαρή συσκότιση της Ιστορίας. Το καθιερωμένο λαογραφικό πρότυπο για τον κλέφτη, βλέπει στο πρόσωπο του τελευταίου ένα άτομο ξέχωρο από τους κοινούς θνητούς, έναν ήρωα που, παρακινημένος από ισχυρό πατριωτικό αίσθημα, αποφασίζει να εγκαταλείψει τη ζωή του σκλάβου απέναντι στον Τούρκο κατακτητή και να αναλάβει αγώνα εθνικής απελευθέρωσης. Έλληνας βέβαια και μάλιστα με βαθιές ρίζες, ο κλέφτης ζει πάνω σε απόρθητα ορεινά λημέρια όπου ασκείται καθημερινά στο πήδημα και στο λιθάρι ζωντανεύοντας έτσι τις αθλητικές παραδόσεις των αρχαίων Σπαρτιατών και, αν συμβαίνει ίσως να επιδίδεται πού και πού στη ληστεία, η δράση του αυτή στρέφεται αποκλειστικά ενάντια στους πλούσιους Τούρκους. Όμως, δεν πρόκειται φυσικά για έναν «κλέφτη» στην κοινή αποδοχή του όρου, αλλιώς πώς θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι η διαφύλαξη της εθνικής αξιοπρέπειας υπήρξε, για τόσους αιώνες, υπόθεση κοινών ληστών;

Κατά συνέπεια, ο ιδαίτερος εκείνος κώδικας τιμής του κλέφτη, που παραπέμπει στην κοινωνική υπόσταση των εκτός νόμου της προκαπιταλιστικής κοινωνίας, όπως και στη μακραίωνη παράδοση της ληστείας στη Βαλκανική Χερσόνησο και τη Μικρά Ασία, θα αποσιωπηθεί εντελώς, αφού βρίσκεται σε ριζική αντίθεση με τις κρατούσες κοινωνικές αξίες, με τον ίδιο τρόπο που και η λέξη «κλέφτης» (με μια από εκείνες τις σημασιολογικές αντιστροφές των οποίων οι ιδεολογικοί μηχανισμοί της ελληνικής ιστοριογραφίας και λαογραφίας κατέχουν το μυστικό) θα απογυμνωθεί εντελώς από το αρχικό εννοιολογικό της περιεχόμενο.